ابزار قالی‌بافی (1) انواع دار قالی و نخ چله – ایرانیان از روزگاران بسیار دور به زیبایی و جزئیات اهمیت می‌دادند. به همین دلیل، زیباترین و پرجزئیات‌ترین هنر، یعنی «فرش» را برای تزئین خانه‌ی خود برگزیدند. فرش ایرانی آیینه‌ای از فرهنگ و هنر این سرزمین است که خلق آن به هنرمندی، دقت و مهارت ویژه‌ای نیاز دارد. برای قالی‌بافی به ابزار و وسایل گوناگونی نیاز است. هرکدام از آن‌ها می‌بایست بهترین کیفیت را داشته باشند تا در نهایت یک فرش بی‌عیب‌ونقص بافته شود. در هنر قالی‌بافی تمام ابزار موردنیاز، پیش از شروع کار باید در دسترس بافنده باشد. زیرا در هر مرحله‌ی بافت فرش از آن‌ها استفاده خواهد شد. در این مقاله برخی از ابزار قالی‌بافی را مرور خواهیم کرد و با انواع دار قالی و نخ چله آشنا خواهیم شد.
دار قالی در قالی‌بافی
دار قالی اولین و مهم‌ترین ابزار برای قالی‌بافی است. زیرا چارچوبی برای فرش است. همچنین نخ‌های چله به دور آن پیچیده شده و گره‌ها بر نخ چله زده می‌شود. در واقع دار قالی نگهدارنده‌ی چله‌هاست. دار غیراستاندارد می‌تواند باعث به‌وجودآمدن مشکلات بسیاری در حین بافت فرش شود. هنگام برپاکردن دار باید به قائمه‌بودن زاویه‌ی تیرها دقت شود. اگر زاویه‌های دار قالی قائمه نباشند، قالی کج بافته می‌شود. در انتخاب نوع دار نیز باید به ابعاد فرش توجه شود. دارهای قالی به‌طور کلی به دو گروه افقی و عمودی و چوبی و فلزی تقسیم می‌شوند.
دار افقی
دار قالی افقی
دار افقی نوعی از دار قالی است که روی زمین قرار دارد. به همین دلیل به آن «دار زمینی» هم می‌گویند. این دار بسیار ساده و قدیمی است. بیشتر عشایر و روستاییان از آن برای قالی‌بافی استفاده می‌کنند. برپاکردن این دار آسان‌تر از دار عمودی است. اما فضای بیشتری اشغال می‌کند. بافنده در کار با دار زمینی می‌بایست چمباتمه بزند و کاملاً سر و گردنش به‌سمت پایین باشد. این امر در طولانی‌مدت موجب ناراحتی کمر و چشم‌ها می‌شود. به همین دلیل قالی‌بافی با این دارها دشواتر و طولانی است. با این حال، عشایر کوچ‌رو به‌دلیل آسان‌بودن حمل‌ونقل و برپاکردن دارهای زمینی، همواره از آن‌ها استفاده می‌کنند.
بافندگی با دار عمودی
دار عمودی قالی
در حال حاضر متداول‌ترین دار قالی، دار عمودی است. در بیشتر مناطق ایران از این نوع دار برای قالی‌بافی استفاده می‌شود. بافنده در کار با دار عمودی می‌نشیند و شرایط بدنی راحت‌تری دارد. دارهای عمودی فضای کمتری را اشغال می‌کنند. بنابراین می‌توان چندین دار قالی را در یک کارگاه فرش‌بافی برپا کرد تا بافندگان در یک فضای مشترک فرش‌های متفاوتی را خلق کنند.
دار قالی چوبی
دار چوبی قدیمی‌تر است. این دار بیشتر از دارهای فلزی کاربرد دارد. این نوع دار استحکام بیشتری دارد و برای بافتن فرش‌های با ابعاد بزرگ به کار می‌رود. فرش‌های 6، 9 و 12متری با استفاده از دار چوبی بافته می‌شوند. زیرا مقاومت چوب برای تحمل وزن فرش بیشتر است و خم نمی‌شود. یک نکته‌ی جالب درباره‌ی دارهای چوبی این است که دار قالی کارکرده و قدیمی بهتر از دارهای نو است. چوب دارهای نو کاملاً خشک نبوده و ممکن است بر اثر فشار چله خم و قوس‌دار شوند. اما دارهای کارکرد کاملاً خشک شده‌اند و امکان ندارد قوس بردارند.
دار فلزی قالی
کاربرد دار فلزی با چوبی یکسان است. اما معمولاً برای آموزش قالی‌بافی یا بافتن تابلوفرش‌هایی با ابعاد 1متر، از دار فلزی استفاده می‌شود. این دارها از لوله‌ی آهنی یا آهن پروفیل ساخته می‌شوند. بنابراین حمل‌ونقل آن‌ها آسان است. دار فلزی به‌نسبت دارهای چوبی فضای کمتری را اشغال می‌کند. اتصال قسمت‌های مختلف این دار با پیچ‌و‌مهره است. به همین دلیل، هنگام بافت می‌توان با پیچاندن آن‌ها چله‌ها را تنظیم کرد. همچنین بافنده می‌تواند ارتفاعش را به‌راحتی تنظیم کند.
قالی بافته‌شده
نخ چله
پایه و اساس هر فرش، نخ چله است. چله در حقیقت تارهایی است که فرش روی آن بافته می‌شود. نخ چله، نخی است که با استفاده از آن چله‌کشی فرش انجام می‌شود. پس از چله‌کشی، می‌توان بافت قالی را شروع کرد. این تارها از جنس پشم، پنبه و ابریشم هستند که با توجه به رجشمار و نقشه‌ی قالی، تهیه و استفاده می‌شوند. چله‌ی ابریشم به‌دلیل داشتن استحکام لازم، اغلب برای بافتن فرش‌های ریزبافت به کار می‌رود. چله‌ی پشم بیشتر در فرش‌های عشایری و روستایی کاربرد دارد. زیرا در برابر سرما و رطوبت مقاوم است و در نهایت فرشی که با آن بافته می‌شود، نرمی و انعطاف بیشتری دارد.
ابزار قالی‌بافی به انواع دار قالی و نخ چله محدود نمی شوند. در مقاله بعدی با ابزار های بیشتری آشنا خواهیم شد.
رنگرزی فرش داستان جالبی دارد. می توانید آن را در تاریخچه و فرآیند رنگرزی فرش سنتی بخوانید.
نویسنده: سارا عاشوری