با انواع گره‌های قالی در فرش دستباف آشنا شویم.
فرش دستباف ایرانی با کیفیت و مقبولیتی که از روزگار قدیم داشته، شهرتی جهانی پیدا کرده است. یکی از موارد مؤثر در ارزشمندی قالی ایرانی، چگونگی فرایند بافت و فن فرش‌بافی است. انواع گره‌های قالی و به‌کاربستن هر گونۀ آن تأثیر زیادی بر خروجی نهایی فرش دارد.
قالی ایرانی در هر خطه‌ای از این سرزمین با سبک خاص خود بافته می‌شود. وجود انواع گوناگون گره‌های قالی حاصل شیوه‌های مختلف قالی‌بافی است. اما اهمیت زیاد انواع گره در قالی ایرانی به چه دلیل است؟
اهمیت گره در قالی
تمایز اصلی قالی با دیگر دستباف‌های رایج، وجود «گره» در آن است. پرز در قالی با زدن گره روی تار و پود فرش ایجاد می‌شود. با پرز در فرش بعد دیگری، همان عمق، به عمل می‌آید. در دیگر بافته‌ها مانند گلیم، جاجیم، حصیر و… تنها نخ‌های تار و پود هستند که به فرش شکل می‌دهند. در قالی اما گره نقش اساسی را دارد. در واقع طرح و نقش فرش پس از گره‌خوردن نمایان می‌شود.
پرز قالی که به آن خامۀ قالی هم می‌گویند، خواب قالی را نیز مشخص می‌کند. پرز همان نخِ گره‌زنی است که در فرایند بافت دور تارهای قالی گره می‌خورد. در هر منطقه با توجه به سابقه و سنت بافت رایج، استفاده از گره‌های خاصی رایج است که باعث تمایز میان فرش‌ها می‌شود.
قطر گره باعث ایجاد تفاوت در ظرافت قالی می‌شود. قوسی که در گره شکل می‌گیرد و حالت پرز، رو و پشت قالی را از هم متمایز می‌کند. جهتی که گره زده می‌شود و حالت طبیعی پرزها، خواب قالی را مشخص می‌کند.
تأثیر نوع گره بر خواص فیزیکی فرش: عرض بافت، طول نقش‌مایه‌ها، طول گره و وزن فرش
دسته‌بندی رایج از انواع گره‌های قالی
گره عموماً روی دو تار عمودی و بین دو پود افقی انجام می‌شود. یک دار قالی را تصور کنید. به نخ‌هایی که به‌طور عمودی از بالا تا پایین متصل هستند، تار گفته می‌شود. بافندۀ فرش پس از گره‌زدن یک دور کامل افقی پود بعدی را وارد دار قالی می‌کند. انواع گره‌های قالی حاصل چرخاندن نخ به دور تارها به اشکال مختلف است. دو نوع مرسوم از گره در سنت فرش‌بافی ایرانی، گره‌های فارسی و ترکی هستند.
-
گره‌های فارسی:
به این نوع گره‌ها، گره‌های نامتقارن و گره سنه هم می‌گویند. با ردکردن نخ از پشت یک تار، گره‌زدن آن و برگرداندن از پشت تار بعدی و قالی، گره فارسی بافته می‌شود. این گره معمولاً با دست زده می‌شود یا بافنده از چاقو برای کشیدن نخ از پشت تار استفاده می‌کند. گره فارسی بیشتر در مناطق مرکزی ایران مانند کاشان، کرمان، مشهد، اصفهان و… رایج است.
نمونۀ گره فارسی
-
گره‌های ترکی:
این نوع گره‌ها به گره‌های متقارن معروف‌اند. در این گره شکل حرکت نخ قرینه است. نخ از پشت هر دو تار رد شده و بعد دو سمت آن به طرف بافنده کشیده می‌شود. به همین دلیل هم از استقامت بیشتری نسبت به گره فارسی برخوردار است. برای زدن این گره از قلاب استفاده می‌شود. گره ترکی بیشتر در شمال غربی ایران، تبریز، کردستان و… کاربرد دارد. این گره در مفروشات سابقۀ بسیار زیادی دارد. در فرش «پازیریک»، قدیمی‌ترین فرش ایرانی یافت‌شده، از گره ترکی استفاده شده است.
نمونۀ گره ترکی
«پازیریک، قدیمی‌ترین یادگار هخامنشیان برای فرش‌بافی»
تفاوت انواع گره‌های قالی
دو گره متقارن و نامتقارن معرفی‌شده، برتری شاخصی نسبت به یکدیگر ندارند. اما از تفاوت‌های آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گره ترکی از استحکام بیشتری برخوردار است و در بافته‌های ضخیم‌تر کاربرد بیشتری دارد.
- میزان مصرف نخ در ترکی‌باف بیشتر است.
- قالی با گره فارسی ظرافت بیشتری نسبت به گره ترکی دارد.
- در فرش‌هایی با گره فارسی، ضخامت پرز بیشتر است.
- به عقیدۀ برخی، ریشۀ حاصل از گره متقارن دوام بیشتری نسبت به گره سنه دارد.
دیگر انواع گره‌های قالی
دو گره ترکی و فارسی تنها دو نمونه از رایج‌ترین انواع گره در قالی ایرانی هستند. بسیاری از گره‌های دیگر نیز در فرش دستباف استفاده می‌شوند. هرکدام از این گره‌ها برای انجام تکنیک خاصی کاربرد خود را دارند. انواع گره‌های هنری مانند تک‌نخ، آویز، دورنگ و… از این دست‌اند. گره‌های تقلبی یکی از دسته‌های دیگر گره است که دوام زیادی ندارد و باعث کاهش کیفیت قالی می‌شود. به این گره جفتی هم گفته می‌شود و انواع زیادی دارد. در واقع نخ به‌جای اینکه دور دو تار پیچیده شود، در گره جفتی بر چهار یا شش تار بافته می‌شود. در نهایت استفاده از هرکدام از این گره‌ها تأثیر زیادی بر قالی دارد.
نویسنده: مریم شیخ‌زاده