تاریخچه و فرایند رنگرزی سنتی فرش – هنر رنگ‌آمیزی نقش‌ونگارهای بهشتی
قالی‌بافی و رنگرزی از جمله هنرهای ارزشمندی است که در ایران پیشینة بسیاری دارد. ایرانیان از زمان هخامنشیان و شاید حتی بسیار پیش‌تر، دست‌بافته‌های پشمی می‌بافتند و در کنار آن به رنگرزی مواد اولیة دست‌بافته‌هایشان مشغول بودند. قدیمی‌ترین فرش جهان، پازیریک، متعلق به ایرانیان است. نمونه‌هایی که از پارچه‌های عصر ساسانیان یافت شده، شاهکاری است که نشان‌دهندة ذوق و ظرافت هنر ایرانی است.
تاریخچه و فرایند رنگرزی سنتی فرش
رنگرزی سنتی، نیمة پنهان اعتبار و زیبایی فرش ایرانی است. در کنار قالی‌بافی، رنگرزی مواد اولیه اهمیت بسیاری دارد و در کیفیت فرش بافته‌شده تأثیر زیادی می‌گذارد. سنت قالی‌بافی و رنگرزی از ابتدا تاکنون مسیری طولانی را طی کرده و همواره همراه و شانه‌به‌شانة یکدیگر بوده‌اند. زیراکه استفاده از رنگ‌های متنوع و باکیفیت بوده که امکان بافتن نقش‌ونگارهای دل‌انگیز و مسحورکننده را برای بافنده فراهم می‌کرده است. بدون رنگ، فرش‌ها وجد و شوری نداشتند و تنها نقوش درهم‌تنیده بودند.
رنگ‌های گیاهی و طبیعی زیبایی فرش را دوچندان می‌کند. با گذشت زمان و آفتاب‌خوردن، فرش‌هایی که با رنگزاهای طبیعی رنگرزی شده‌اند جلا و درخشش بیشتری پیدا می‌کنند و به ارزششان افزوده می‌شود. رنگ‌های صنعتی از زمان قاجار به فرش‌بافی ایرانی راه پیدا کردند و کم‌کم مورد استفاده قرار گرفتند؛ اما عشایر، به‌ویژه عشایر فارس، دیرتر از دیگران به استفاده از این رنگ‌ها تمایل نشان دادند؛ هنوز هم برخی از آن‌ها از رنگ‌های طبیعی برای رنگرزی دست‌بافته‌هایشان استفاده می‌کنند و حتی تا بیست سال گذشته استفاده از رنگزاهای صنعتی در میان عشایر از 10درصد بیشتر نمی‌شد.
مواد اولیة قالی و دست‌بافته‌ها پشم گوسفند و موی بز است و زمان بافت فرش با توجه به شغل اصلی عشایر و روستاییان که دامداری و کشاورزی بوده تعیین می‌شده است. پشم‌چینی گوسفندان اغلب دو بار در سال و در فصل‌های پاییز و بهار بوده که این دو فصل را به زمان اوج کار نخ‌ریسی، رنگرزی و بافت تبدیل می‌کرد.
پیش از چیدن پشم گوسفندها، آن‌ها را در رودخانه به‌خوبی می‌شستند تا از گردوغبار پاک شوند. سپس پشم‌ها را با قیچی می‌چیندند و با تخمین بافته‌هایی که در سال پیش رو داشتند، پشم موردنیاز را در اختیار زنان قرار می‌دادند. زنان مسئول نخ‌ریسی بودند و پشم‌ها را با دوک دستی به خامه تبدیل می‌کردند و کلاف‌های نخ آمادة رنگرزی می‌شدند. در این مرحله نخ‌ها پنج تا شش روز در دیگ‌های جوشان رنگ خوابانده می‌شده و دائم هم می‌خوردند تا خوب رنگ بگیرند. پس از آن در آفتاب پهن می‌شدند تا رنگشان تثبیت شود و بعد از این مرحله در رودخانه شسته می‌شدند. ممکن بود رنگرزان برای رسیدن به رنگ دلخواه، پشم‌ها را در چند نوبت رنگرزی کنند و این فرایند تکرار شود.
عشایر اغلب سفیدترین پشم را برای رنگ سفید و پشم‌های تیره و سیاه را برای رنگ سیاه کنار می‌گذاشتند و باقی پشم‌ها رنگرزی می‌شدند. در ایران حدود 120 نوع گیاه رنگزا وجود دارد که ترکیب آن‌ها با یکدیگر و دیگر گیاهان، طیف گسترده‌ای از پشم‌های رنگی را در اختیار بافندگان قرار می‌داد تا فرش زیباتر و رنگین‌تری ببافند. رنگزاهای مناطق مختلف ایران با یکدیگر متفاوت است و ممکن است برای رسیدن به یک رنگ از گیاهان مختلفی در هر منطقه استفاده شود. روناس، پوست گردو، پوست انار، زعفران، کاه، توت قرمز، زردچوبه و برگ مو از جمله رنگزاهای مهم و پراستفاده هستند.
عشایر در رنگرزی و بافندگی مانند بسیاری از فعالیت‌های اجتماعی دیگرشان، متأثر از پیشینیان بوده‌اند و پشم رنگ‌شده را در شب نیمة ماه در زیر مهتاب قرار می‌دادند. آن‌ها اعتقاد داشتند که عکس ماه بر پشم‌ها می‌افتد و به همین دلیل جلا و درخشش بیشتری پیدا می‌کنند.
فرایند رنگرزی سنتی فرش
برای مراسم رنگرزی جشنی هم در نظر گرفته می شده است. جشن رنگرزی هر سال در اردیبهشت برگزار می‌شده که همراه با ساز، نقاره و ترانه‌های محلی و پذیرایی بوده. جشن رنگرزی مراسمی برای شادی و شکرگزاری است که در ماه‌های محرم، صفر و هنگام فوت شدن عزیزان برگزار نمی‌شد. عشایر زمانی که عزیزی را از دست می‌دادند گاهی تا یک سال دار قالی برپا نمی‌کردند و تنها قالی‌های نیمه‌کاره را به سرانجام می‌رساندند. از دیگر اعتقادات عشایر بدبینی و خوش‌بینی به رنگ‌ها بوده که برای مثال می‌توان به رنگ زرد اشاره کرد؛ آن‌ها به این رنگ چندان خوش‌بین نبودند و از آن استفاده نمی‌کردند یا خیلی کم رنگ زرد را در بافته‌هایشان به کار می‌بردند.
رنگرزی هنری است که همیشه همگام قالی‌بافی وجود داشته است. اما اکنون با صنعتی‌شدن فرایند بافت و استفاده از رنگزاهای و مواد اولیة شیمیایی به‌شدت کاهش یافته یا تغییر پیدا کرده است. استفاده از رنگزاهای طبیعی در رنگرزی سنتی موجب افزایش کیفیت فرش‌ها می‌شود. هنوز هم هستند افرادی که از این روش‌ها برای بافتن قالی استفاده کنند و آن را به فرزندانشان یاد بدهند تا این هنر سنتی نسل‌به‌نسل انتقال پیدا کند و زیبایی فرش ایرانی همچنان زبانزد جهانیان باشد./ تاریخچه و فرایند رنگرزی سنتی فرش
تفاوت فرش عشایری و روستایی را بخوانید
منبع: اولیائی طبائی، سیده اکرم؛ میرزاامینی، سید محمدمهدی: «تاریخ شفاهی رنگرزی پشم در فرش‌بافی ایل قشقایی». دوفصلنامه‌ی علمی‌پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره‌ی 34، پاییز و زمستان 1397.
به‌قلم سارا عاشوری