تحولات و ویژگی‌های فرش عصر قاجاریه قالی قاجار؛ تصویرگر شاهان
عصر قاجار دورة آشنایی ایرانیان با دنیای مدرن غرب بود. از میانة قاجاریه، ارتباط غربی‌ها با ایرانیان افزایش پیدا کرد و بر تمامی جنبه‌های زندگی سنتی ایرانی تأثیر بسزایی داشت. رشته‌های هنری و فرهنگی قاجار، از نقاشی و معماری تا شعر و ادبیات، تحت‌تأثیر اندیشة مدرنیتة غربی در شکل و محتوا تغییر و تحول پیدا کرد. اما در این میان قالی‌بافی قاجار با حفظ سنت‌های هنری و فرهنگی آن دوره، نمایانگر طرح‌ها و نقوش سنتی و اصیل قالی ایرانی بوده است.
قالی قاجار البته از فضای فرهنگی و سلیقه‌هایی که در آن دوران در جامعه حضور داشت، بی‌تأثیر نبود و در کاربرد نقوش از نقش‌های جدید مانند گل فرنگ و تصاویر طبیعت و پیکرة انسانی بهره برد. اما شکل اصلی آن با ساختارهای سنتی قالی‌بافی پیش از قاجار پیوند داشته است. تفکر و اندیشة ایرانی در دورة صفوی به گونه‌ای برگرفته از دین و مذهب، فرهنگ باستانی و فلسفه و حکمت دینی با نگاهی عرفانی بود. همین امر سبب می‌شد تا آثار هنری خلق شده این دوره خصلتی روحانی و معنوی داشته باشند. اما فضای فکری هنرمندان و اندیشمندان دوران قاجار تا حد زیادی از فرهنگ و نگرش غربی تأثیر پذیرفته و خاصیتی زمینی و عینی پیدا کرده بود.
تحولات و ویژگی‌های فرش عصر قاجاریه
فرش‌‌های دورة قاجار در اندازه، نقش و نقش‌مایه از سبک قالی‌بافی و قالی صفوی الگوبرداری کرده بودند و نقوشی که در این سبک به کار می‌بردند ترنج و لچک ترنج و قالی شبکه‌ای با نقش اسلیمی و شاه‌عباسی بود. با این حال طراحان قاجاری نوآوری‌هایی نیز داشتند که نمونه‌های آن را در نقوش محرمات و خشتی و قالی تصویری می‌توان مشاهده کرد. محرمات نقشی از قالی‌بافی بود که در نگاره‌ها و پارچه‌های دورة صفوی بوده اما در دوران قاجار برای اولین بار در قالی نیز به کار رفت. طرح خشتی نیز از نقوش خاص دوران قاجار است که تا پیش از آن به کار نرفته بود. علاوه بر این‌ها، نقش‌های کوچک تکراری و نقوش هراتی، میناخانی و بته‌جقه نیز استفاده می‌شد.
قالی قاجار؛ تصویرگر شاهان
قالی تصویری اما سبکی ویژه است که از تأثیر و نفوذ شیوه‌های هنری غربی و همچنین ورود دوربین عکاسی به ایران و رواج عکس‌گرفتن به وجود آمده است. این سبک از زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه در قالی‌بافی رونق گرفت و در آن تصویر شاهان، بزرگان و افراد مشهور، نقوش باستانی و منظره و مجلس بزم تصویر می‌شد. در این دوره با تصویرکردن پادشاهان در پی آن بودند که شکوه و جلال آن‌ها و اهمیت قدرت پادشاهی را نشان دهند. چنین جهت‌گیری‌ای در هنر قالی‌بافی، همسو با جریان فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دوران قاجار بود و تنها در بازارهای داخلی علاقه‌مند پیدا کرده بود و صادر نمی‌شد.
در عصر صفویه هم از نقوش تصویری استفاده می‌شده؛ اما نقوش تصویری قاجار متفاوت است. تصاویری که در دورة قاجار بر قالی‌ها نقش شده، تصاویری است که قابل‌مشاهده هستند و آن‌ها را می‌توان با چشم دید و درک کرد. در حقیقت تصاویر این دوره، تصویری تقلیدی از واقعیت مانند منظره، طبیعت و پرتره هستند. این در حالی است که نقوش تصویری عصر صفوی حالتی انتزاعی و روایی داشته و در آن‌ها به موضوعات دینی، تاریخی، داستانی یا ادبی پرداخته شده و به‌کارگیری حیوانات و موجودات در نقوش بیشتر جنبة تزیینی داشته است.
پرکاربردترین نقوش دورة قاجار، نقوش گیاهی، حیوانی و اشیا بوده است. نقوش گیاهی شامل نقوشی مانند درخت سرو، بته‌گل و اسلیمی می‌شود. نقوش حیوانی از موجوداتی چون مرغ، طاووس، سیمرغ و اژدها تشکیل شده و نقش اشیا نیز گلدان، حوض و قندیل است. در این عصر خلاقیت‌هایی برای به‌روزکردن نقوش نیز صورت گرفت که فرنگی‌سازی و استفاده از گل فرنگی یکی از آن‌هاست. نقش گل فرنگی، همان گل سرخ است که در رنگ‌آمیزی‌اش به جای به‌کارگیری رنگ‌های انتزاعی، از رنگ‌های نزدیک به واقعیت و طبیعتی استفاده شده است.
رشد اقتصادی کشورهای غربی در قرن نوزدهم سبب شد تا درخواست‌ها برای قالی ایرانی افزایش پیدا کند. آن‌ها که از قبل با هنر ایرانی آشنا شده بودند، در توسعة صنعت قالی‌بافی سرمایه‌گذاری کردند و با همراهی تجار ایرانی توانستند تولید قالی ایرانی را برای بازارهای خارجی افزایش بدهند. تنوع نقش و طرح و دوام قالی ایرانی سبب شد تا این هنر در عرصة بین‌المللی به موفقیت برسد و رقبای آن از روی نقوش این قالی تقلید کنند. در حقیقت دوران قاجار زمانی بود که قالی ایرانی به‌شکلی گسترده به جهان معرفی شد و تجارت بین‌المللی‌اش رونق گرفت. از همه مهم‌تر، حضور قالی ایرانی در بازارهای خارجی سبب شد تا سنت‌های طرح‌ها و نقوش این قالی تا به امروز حفظ شود. تحولات و ویژگی‌های فرش عصر قاجاریه
ویژگی‌ها و تاریخچه فرش ابریشمی نفیس تبریز
منبع: خواجه‌احمد عطاری، علیرضا؛ آشوری، محمدتقی؛ اربابی، بیژن: «تأثیر جایگاه غرب بر قالی‌های دورۀ قاجار». دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شمارۀ سی‌ویکم، بهار و تابستان 1396.
به‌قلم: سارا عاشوری