ابزار قالی‌بافی (2) خامه، پود، دفه، کاردک و قلاب – ابزار قالی‌بافی انواع متعدد و متنوعی دارند. آشنایی با کاربرد آن‌ها برای علاقه‌مندان و فعالان حوزة فرش بسیار مثمرثمر خواهد بود. پیش از این در مقالة ابزار قالی‌بافی (1) به بررسی برخی ابزارهای قالی‌بافی از جمله انواع دار قالی و نخ چله پرداخته‌ایم. در این نوشتار برخی دیگر از ابزارهای قالی‌بافی یعنی خامه، پود، دفه، کاردک و قلاب را با یکدیگر مرور خواهیم کرد.
ابزار خامه در قالی‌بافی
خامه نخی است که برای بافت قالی از آن استفاده می‌شود. پس از چیدن، تابیدن و رنگ‌آمیزی پشم گوسفند آن را به‌شکل یک کلاف یا گلوله‌های توپی درمی‌آوردند. این گلوله‌ها خامة فرش هستند که به دور تار یا چلة گره می‌خورند و بافت اصلی فرش را شکل می‌دهند. خامه همان نخی است که بافنده دو سر آن را به دور چله گره می‌زند. در نهایت بدنه، گوشت یا خواب فرش از همین گره‌ها به وجود می‌آید. همنشینی این گره‌هاست که موجب خلق نقوش متفاوت و بی‌نظیر انواع مختلف قالی‌ها می‌شود.
انواع خامۀ فرش
- خامۀ پشمی
- خامۀ ابریشمی
- خامۀ پنبه‌ای
خامة پشمی، خامة ابریشمی و خامة پنبه‌ای از انواع مختلف خامه هستند. خامة پشمی از نخ پشمی به دست می‌آید. این نوع برای بافت قسمت‌های مختلف فرش مناسب است. عموماً متن قالی‌ها با خامة پشمی بافته می‌شود. بهترین خامة پشمی از پشم گوسفند زنده و مرغوب حاصل می‌شود. خامة ابریشمی از نخ ابریشمی به دست می‌آید که برای بافت گل، برگ، شاخه و حاشیۀ فرش بیشتر استفاده می‌شود. زمانی که در بافت زمینه و کف قالی از خامة ابریشمی استفاده شود، به آن قالی کف ابریشم و زمانی که تنها از خامة ابریشمی در بافت گل، برگ و نقوش دیگر استفاده شود به آن قالی گل ابریشم می‌گویند. خامه‌های ابریشمی از ابریشم خالص حاصل می‌شوند. رنگرزی آن‌ها نیز مانند پشم است. اما خامه‌های ابریشمی نسبت به نخ چله تاب کمتری دارند. خامة پنبه‌ای از پنبه است اما به‌ندرت و به‌طور غیرموجه در لابه‌لای خامه‌های پشمی به کار می‌رود. خامة پنبه‌ای استحکام و مقاومت لازم را ندارد و برای بافت قالی مناسب نیست.
ابزار نخ پود در قالی‌بافی
پود نخی پنبه‌ای است که هر ردیف را به ردیف بعدی پیوند می‌دهد. نخ پود بعد از هر رج گره‌زدن از میان تارهای چله در عرض فرش عبور داده می‌شود تا انسجام قالی حفظ شود. بافنده پس از هر رج و ردکردن نخ پود، آن را توسط شانه می‌کوبد. این کار گره‌ها را مرتب کرده و رج‌های قبل و بعد را به یکدیگر می‌دوزد.
شانه یا دفه
شانه، دفه یا دفتین ابزاری فلزی است برای کوبیدن و محکم‌کردن نخ پود و گره‌های قالی. شانه‌ها فرم و ظاهری متفاوت اما کارایی‌ای یکسان دارند. سنت‌های بافندگی اقوام مختلف در هر منطقه موجب شده تا دفه‌ها ظاهری متفاوت با یکدیگر داشته باشند. دفه از تیغه‌های فلزی و دسته تشکیل می‌شود. قسمت اصلی دفه تیغه‌های فلزی آن است. به هر اندازه که جلوی تیغه‌های دفه باریک‌تر و تیزتر باشد، بهتر در تارهای فرش فرو می‌رود. شانه‌های کوچک و سبک حدود نیم کیلوگرم وزن داشته و با یک دست به‌راحتی قابل استفاده‌اند. شانه‌های بزرگ حدود دو کیلوگرم هستند که کارکردن با آن‌ها با هر دو دست ممکن است.
در ابتدای بافت فرش اغلب از دفه‌های کوچک استفاده می‌شود. هنگامی که بافت فرش به نیمه رسید، دفه‌های دودستی به کار می‌روند. زیرا دفه‌های بزرگ بهتر در حجم زیاد پرز فرش فرو می‌روند و گره‌ها را درون درون تارها محکم می‌کنند. بی‌دقتی در استفاده از شانه باعث آسیب و پارگی تارها خواهد شد. دفه‌های تبریز سبک‌ترین و کوچک‌ترین دفه‌ها و دفه‌های اصفهان حجیم‌ترین دفه‌ها هستند.
کاردک و قلاب
چاقوی قالی‌بافی از ابزارهای مهم و در دو نوع کاردک و قلاب است. بافنده در بریدن نخ و پرزها هنگام گره‌زدن از چاقوی قالی‌بافی استفاده می‌کند. کاردک نوعی چاقوی قالی‌بافی است که در بافت قالی‌های فارسی (اصطلاحاً فارسی‌باف) مورداستفاده قرار می‌گیرد. کارکرد کاردک بریدن پرزها پس از گره‌زدن، کوبیدن و جلوکشیدن ریشه‌هاست. دستۀ کاردک اغلب چوبی است. نوک آن هم زائدة کوچک کمان‌شکل دارد که از آن برای بیرون‌آوردن گره‌های معیوب استفاده می‌شود. قلاب در بافت فرش‌های با گره ترکی (ترکی‌باف) به کار می‌رود. قلاب وسیله‌ای کاردمانند است که نوک قلابی شکلی دارد. از قلاب برای جلوآوردن تار و گره‌زدن خامه استفاده می‌شود. همچنین به‌وسیلة کاردک پرزها از لابه‌لای تارها بیرون کشیده شده و قسمت اضافی آن‌ها بریده می‌شود. به قلاب‌ها به‌دلیل مناطقی که کاربرد داشته‌اند، در اصطلاح قلاب تبریزی نیز گفته می‌شود.
خامه، پود، دفه، کاردک و قلاب همگی از جمله ابزار قالی‌بافی هستند که هنوز هم مورد استفاده قرار می گیرند.
نویسنده: سارا عاشوری