ظرافت و زیبایی فرش ایرانی در تمام جهان یگانه و بی‌همتاست. اما این ظرافت از طریق معیار و استانداردهای خاصی مشخص می‌شود. در دنیای دستبافته‌های ایرانی، اصطلاحات و واژگان متعددی برای بیان ویژگی‌های خاص این هنر توسط بافندگان و فعالان این حوزه به کار می‌رود. رج و رجشمار از اصطلاحات رایج برای اندازهگیری ظرافت و مرغوبیت در فرش ایرانی است. با بالاتر رفتن رجشمار یک فرش، قیمت و مرغوبیت آن نیز افزایش پیدا می‌کند. البته این نکته در فرش‌های فارسی‌باف و ترکی‌باف متفاوت است.
در این نوشتار اصطلاحات رج و رجشمار را با یکدیگر مرور خواهیم کرد. همچنین به تفاوت رجشمار در فرش‌هایی با گره ترکی و گره فارسی می‌پردازیم.
رج و رجشمار چیست؟
کیفیت و ظرافت فرش از طریق رجشمار آن تعیین می‌شود. به هر گره فرش ایرانی در اصطلاح رج گفته می‌شود. رجشمار نیز تعداد گره‌های عرض فرش در واحد طول مشخص است. به‌طور کلی برای بیان ظرافت در دستبافته‌ها و منسوجات دوبعدی، یعنی آن‌هایی که تنها دارای تار و پود هستند، تعداد تار یا پود در واحد طول اندازهگیری می‌شود. اما فرش دستبافتة سه‌بعدی بوده و علاوه بر تار و پود، گره دارد. گره به فرش عمق می‌دهد. به همین دلیل برای تعیین ظرافت فرش رجشمار به کار برده می‌شود. در مناطق مختلف ایران، برای تعیین رجشمار فرش روش‌های متفاوتی وجود دارد.
ذرع در رجشمار
رجشمار هر فرش بنا به نوع بافت آن متفاوت است. اغلب فرش‌ها با دو گره فارسی و ترکی بافته می‌شوند. مرکز فرش‌های فارسی‌باف در اصفهان و کاشان و مرکز فرش‌های ترکی‌باف تبریز است. در فرش‌بافی تبریز و اصفهان، رجشمار فرش‌ها وابسته به مفهوم ذرع بوده. ذرع یکی از واحدهای اندازهگیری قدیمی و همین طور مقیاس تعداد گره‌ها برای تعیین تراکم فرش است. به فاصلة نوک بینی تا نوک انگشت وسط دست به‌صورتی که کاملاً کشیده شده باشد، یک ذرع می‌گویند. چارک، یک‌چهارم واحد ذرع است. گره ذرعی نیز یک‌چهارم چارک یا یک‌شانزدهم ذرع به حساب می‌آید. در فرش ایرانی تمام گره‌ها ذرعی هستند. یعنی هر گره به‌اندازة یک‌شانزدهم ذرع بافته می‌شود.
تفاوت رجشمار فرش اصفهان و تبریز
واحد ذرع در فرش‌های ترکی‌باف و فارسی‌باف تفاوت دارد. در فرش‌های تبریز و ترکی‌باف هر ذرع معادل 112 سانتی‌متر و هر رج حدود 7 سانتی‌متر است. در واقع اگر رجشمار یک فرش ترکی‌باف 50 باشد، نشان‌دهندة این است که در هر 7 سانتی‌متر از عرض فرش، 50 گره بافته شده. از آنجایی که هر گره به دو نخ تار زده می‌شود، پس در این فرش 100 نخ تار وجود دارد. در مقاله ویژگی های فرش ابریشمی تبریز مطالب بیشتری درباره فرش تبریز بخوانید.
در فرش‌های اصفهان و کاشان یا در اصطلاح فارسی‌باف، هر ذرع 104 سانتی‌متر و هر رج حدود 6.5 سانتی‌متر است. اگر یک فرش فارسی‌باف رجشمار 50 داشته باشد، به این معناست که در هر 6.5 سانتی‌متر از عرض فرش، 50 گره زده شدهاست. فرش‌های فارسی‌باف به‌دلیل مقیاس کوچک‌تر برای گره‌ها، ظرافت بیشتری دارند. اغلب نقوش اسلیمی، منحنی و پرجزئیات در فرش‌های اصفهان و کاشان بافته می‌شود.
در حقیقت برای رجشمار فرش اصفهان و کاشان تعداد گره‌ها در هر 6.5 سانتی‌متر و در فرش تبریز در هر 7 سانتی‌متر شمرده می‌شود. به این شکل محاسبة تعداد گره‌ها در یک متر عرض فرش ترکی‌باف و فارسی‌باف متفاوت است. برای مثال در یک متر عرض دو فرش تبریز و کاشان، فرش تبریز 714 گره و فرش کاشان 769 گره دارد.
رجشمار فرش نفیس
رجشمار فرش‌های دستبافت، مرغوبیت و قیمت آن‌ها را مشخص می‌کند. هرچه رجشمار یک فرش بیشتر باشد، قیمت آن بالاتر می‌رود. برای تعیین مرغوبیت فرش دستبافت واحدی در نظر گرفته می شود که تعداد گره‌ها در یک مربع به اضلاع 10 سانتی‌متر شمرده می‌شوند.
- فرش‌هایی با رجشمار 25 در 25 فرش‌های دستبافت ارزان قیمت هستند.
- فرش‌های 30 در 30 در گروه فرش‌های معمولی قرار می‌گیرند که امروزه کمتر بافته می‌شوند.
- فرش‌های رجشمار 35 در 35 برای صادرات به کشورهای خارجی استفاده می‌شوند.
- فرش‌هایی با رجشمار 40، 50 و 60 نیز فرش‌های نفیس ریزبافت‌اند که برای بافتشان اغلب ابریشم به کار برده می‌شود.
به‌طور کلی فرش‌ها از لحاظ مرغوبیت به سه گروه درشت‌بافت، استاندارد و ریزبافت تقسیم می‌شوند. فرش‌هایی از رجشمار 10 تا 40 درشت‌بافت، از رجشمار 46 تا 50 استاندارد و از 60 تا 80 فرش‌های ریزبافت یا نفیس هستند. منظور از این اعداد، تعداد گره‌ها در هر 7 یا 6.5 سانتی‌متر است. برای مثال فرش نفیس 80 رج تبریز، در هر 7 سانتی‌متر دارای 80 گره است.
هرچه نخ مورداستفاده در بافت فرش ظریف‌تر باشد، فرش ریزبافت‌تر می‌شود. اما به‌طور کلی نمی‌توان فرشی که رجشمار بیشتری داشته باشد را فرش بهتری دانست. نوع بافت فرش تبریز و اصفهان با یکدیگر متفاوت بوده و هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. معیارهای متعددی برای تشخیص ارزشمندی یک فرش وجود دارد که رجشمار تنها یکی از آن‌هاست.
نویسنده: سارا عاشوری