هنر ایرانی فرشبافی، همواره جایگاه مهمی میان هنرهای ایرانی و اسلامی داشته است. فرش محرابی از جمله فرش‌هایی به شمار می‌آید که تجلی آشکار عناصر اسلامی در هنر ایرانی است. همواره طرح و نقش فرش موردتوجه هنرمندان ایرانی بوده است. این هنرمندان علاوه بر زیبایی و جلوه‌های بصری، از آن برای بیان عقاید و اعتقادات خود نیز بهره می‌گرفته‌اند. فرش محرابی جایگاهی مناسب برای بروز نمادهای دینی در هنر فرشبافی محسوب می‌شده و دارای مفاهیم عرفانی و دینی بسیاری است. در این نوشتار معرفی و بررسی مختصری از این نوع فرش ارائه داده شده است.
محراب مسجد قدیمی
طرح محراب
پیشینة طرح محراب به ایران قبل از اسلام باز می‌گردد. طرح محراب ریشه در آیین باستانی مهر دارد که گذر زمان و تغییر مذهب موجب شده تا تغییراتی در آن ایجاد شود. با این حال نمادهای مهم و اساسی این آیین همچنان توسط ایرانیان حفظ شده‌اند. به‌مرور طرح محرابی در فرش و بناهای مختلف شکل گرفت. در دوران اسلام، محراب بسیار موردتوجه معماری اسلامی قرار گرفت و مفهومی کاملاً دینی پیدا کرد. طرح محراب در نگاره‌های دوران تیموریان مشاهده شده. اما فراگیری آن در فرش به عصر صفویان بازمی‌گردد. در این دوره با رشد کمی و کیفی فرشبافی، فرش‌هایی با طرح محرابی بافته شد که اغلب آن‌ها در شمال غرب ایران و مناطقی از ترکیه بافته می‌شدند.
فرش محرابی
فرش محرابی در اسلام
فراگیری اسلام در عصر صفویان موجب شد تا فرش محرابی جایگاه بروز نمادهای دینی و جلوه‌گاهی برای عناصر اسلامی باشد. وجود کتیبه (قسمت‌هایی برای بافت نوشته) در فرش محرابی سبب شد تا مضامین دینی، آیات و احادیث بروز پیدا کنند. به همین دلیل طرحی در فرش پدید آمد که از گونه‌های دیگر متمایز بود. در نهایت فرش محرابی به طرح شاخص دین اسلام بدل شد. در فرهنگ اسلامی محراب دروازه‌ای به عالم قدسی است. با عبور از این دروازه، احوالات انسان دگرگون می‌شود. در حقیقت محراب آستانه‌ای است که انسان را از فضایی ساده به فضای قدسی می‌برد. درگاه و آستانه در معماری ایرانی نیز کاربرد داشته. به این صورت که هر در مجاز از پرده‌ای است که باید کنار زده شود و با عبور از آن به باطن الهی رسید. محراب در فرش ایرانی همان آستانه و در است. پیش از اسلام از محراب استفاده می‌شده. اما در دوران اسلامی محراب به نماد مهم مذهبی تبدیل شد. قدیمی‌ترین فرش‌های محرابی مربوط به سجاده‌ها و جانمازهاست.
فرش صف
فرش محرابی سجاده‌ای
فرش‌های محرابی سجاده‌ای ابعاد کوچکی داشته و به‌عنوان سجادة نماز کاربرد دارند. در فرش محرابی سجاده‌ای فضای دو سمت طاق با آیات قرآنی، احادیث و متون متعدد معنوی پر شده است. سجاده‌ها و صف‌ها از جمله فرش‌های محرابی هستند که برای گستردن در فضای مسجد استفاده می‌شوند. صف گونه‌ای از طرح محرابی سجاده‌ای است. شکل آن به‌صورت تعدادی محراب به‌موازات محور عرضی فرش‌اند که تکرار می‌شوند. کاربرد صف برای نماز جماعت در مساجد است.
فرش محرابی دوران صفوی
فرش محرابی تزیینی
فرش محرابی تزیینی در ابتدا برای تعیین جهت قبله به دیوار آویزان می‌شد. آویزان‌کردن فرش محرابی اولین کاربرد غیرمذهبی و تزیینی فرش محرابی محسوب می‌شود. به‌تدریج با ایجاد تغییراتی در ابعاد، رنگ‌بندی و چینش نقوش، فرش محرابی کاربرد مذهبی‌اش را از دست داد. عدم کاربرد مذهبی سبب شد تا ممنوعیتی برای استفاده از نقوش انسان، حیوان و پرنده نباشد. بنابراین فرش محرابی تنوع بی‌نظیری در طرح و رنگ پیدا کرد. در فرش محرابی تزیینی، محراب پنجره‌ای به باغ پرگل و باغ بهشت است که با مفهوم روضة رضوان ارتباط دارد.
دسته‌بندی انواع فرش محرابی
نگاره‌ها و انواع فرش محرابی
در بافت تمام فرش‌های محرابی عناصر اصلی و تزیینی مشترکی به کار می‌رود. تصویر فضای محراب، نقوش گیاهی و نقشی که به نور اشاره دارد، از جملة این عناصر است. با این حال بسته به قواعد هنری زمان و مکان بافت و فرهنگ و زیبایی‌شناسی مناطق مختلف، نگاره‌های تزیینی فرعی نیز به انواع مختلف فرش‌های محرابی افزوده می‌شد. انتخاب نگاره‌ها تا حد زیادی فارغ از ذوق شخصی بافنده بود. زیرا هنرمند مسلمان هنر را بدون نشانی از الهام ذهنی و فردی و به‌نوعی دارای زیبایی غیرشخصی و خداگونه می‌دانسته است. با این وجود طرح‌هایی همچون درخت زندگی، مضمون اصلی بسیاری از فرش‌های محرابی بوده است. فرش محرابی درختی، محرابی قندیلی، محرابی ستون‌دار، محرابی جانوری و محرابی گلدانی از انواع فرش محرابی به شمار می‌آیند و هر کدام زیبایی و ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارند.
نویسنده: سارا عاشوری