نقش و طرح فرش گلفرنگ – قدمت طرح گلفرنگ در فرش ایرانی به دوران صفوی بازمی‌گردد. گلفرنگ مجموعه‌ای از نقوش گل‌ها و غنچه‌های سرخ، سفید و صورتی است که بومی ایران نیستند. استفاده از این طرح در فرش ایرانی از زمان قاجار رواج پیدا کرد. گلفرنگ تا به امروز یکی از زیباترین و پرطرفدارترین نقوش فرش ایرانی است. در این نوشتار تاریخچة ورود و استفاده از طرح گلفرنگ در فرش ایرانی را با یکدیگر مرور خواهیم کرد.
ورود فرهنگ اروپایی
فرنگی‌مآبی یا ورود فرهنگ اروپایی به ایران به زمان دوران صفویه بازمی‌گردد. ارتباط دربار صفویه با گورکانیان هند موجب شده بود تا تبادل فرهنگی و سیاسی بین هند و ایران شکل بگیرد. اما ورود مبلغان مسیحی و بازرگانان اروپایی به ایران، باعث آشنایی ایرانیان با فرهنگ اروپایی و اثرپذیری از آن‌ها شد. به‌همراه مبلغان مذهبی و بازرگانان اروپایی، تعدادی نقاش نیز حضور داشتند. هنر فرنگی و استفاده از گلفرنگ ابتدا برای تزیین قلمدان‌ها، جلد کتاب و قاب آیینه مرسوم بوده. نقوش گل‌های متنوع در قصرها و بناهای صفوی برای زیبایی و تجمل بیشتر نیز استفاده شده است. مشاهدة آثار اروپایی و آشنایی هنرمندان ایرانی با سبک‌های هنری اروپایی به‌مرور زمان موجب به‌وجودآمدن تغییراتی در نقوش فرش ایرانی شد.
نقش گلفرنگ
نقش گلفرنگ
نقش گلفرنگ مجموعه‌ای از نقوش تزیینی گل‌هایی است که به‌غیر از گل سرخ، بومی سرزمین ایران نبوده و طراحی آن‌ها نیز تأثیرپذیرفته از هنر اروپایی است. شکل ظاهری گلفرنگ با نقوش ختایی و گل‌های سنتی هنر ایرانی متفاوت است. در ترسیم گلفرنگ از اصول واقع‌گرایی پیروی شده. یعنی برخلاف هنر سنتی ایرانی، نقوش انتزاعی نقش نشده‌اند. در مقابل، سعی شده تا نقش گل‌ها بیشترین شباهت را با شکل واقعی آن‌ها داشته باشد.
در نقش گلفرنگ، گل رز یا گل سرخ بیشترین استفاده را دارد. اما گل‌های دیگر نیز در این نقش استفاده می‌شوند. گل سرخ مظهر مهر و محبت است. در فرهنگ اسلامی، این گل از چکیدن عرق جبین حضرت محمد (ص) بر زمین روییده است. پیش از ورود طرح گلفرنگ به هنر ایرانی، نقش گل سرخ یا صدبرگ در نقوش گل‌‌ومرغ استفاده می‌شده. اما حضور گل به‌شکل نمادین بوده و برای هم‌نشینی و استقرار مرغ تصویر شده است. گلفرنگ مورداستفاده در طرح‌های ایرانی معمولاً گل قرمز با رنگ‌های تند دارد.
فرش گلفرنگ
فرش گلفرنگ
در قرن 19 میلادی همزمان با تحولات فرهنگی و تأثیرپذیری از هنر غربی، تغییراتی در فرش‌های مناطق مختلف ایران ایجاد شد. این تغییرات، ناشی از طرح و نقش اروپایی به‌ویژه هنر فرانسوی بود. فرش گلفرنگ در حقیقت فرشی با نقش گل‌های ریز و چندپری است که مشابه گل گوبلن فرانسه هستند. استفاده از این نقوش به‌همراه گلدان در ترنج و لچک‌های فرش، نوعی از نقشة گلفرنگ در فرش ایرانی است. این نقشه ابتدا در فرش‌های گل‌دار فراهان، کرمان، سنندج و بیجار بافته شده بود. در میان بافندگان چهارمحال‌وبختیاری و کردستان فرش گلفرنگ پرطرفدارتر بوده و بیشتر بافته می‌شود. با این حال در هر منطقه نقوش بافته‌شده ویژگی‌های خاص خود را دارند و با فرهنگ و زیبایی‌شناسی محلی آمیخته می‌شوند.
فرش گلفرنگ از دوران صفوی در میان دیگر نقوش فرش ایرانی جای گرفت و در دورة قاجار رواج بسیاری پیدا کرد. گلفرنگ به‌طور کلی در دو سبک قاجاری و پهلوی تقسیم‌بندی می‌شود. نقوش گلفرنگ پهلوی در مقایسه با بافته‌های زمان قاجار، طبیعی‌تر بوده و در بافتشان از سایه‌های بیشتری استفاده شده است.
گلفرنگ لچک و ترنج
طرح‌های گلفرنگ
گلرفنگ طرح‌های مختلفی دارد. گلفرنگِ لچک و ترنج، طرح گل و بلبل و گلفرنگِ دسته‌گلی از جمله معروف‌ترین طرح‌های فرش گلفرنگ است. در گلفرنگ لچک و ترنج، گل‌های سرخ در اطراف ترنج و لچک‌های فرش قرار می‌گیرد. گاهی نیز به‌شکل یک دسته‌گل در میان گلدان در ترنج فرش بافته می‌شوند. طرح گل و بلبل در گذشته بیشتر در اصفهان رواج داشته. اما امروز در فرش‌های گلفرنگ بیجار بافته می‌شود. این طرح تلفیقی از نقوش اسلیمی همراه با نقش گل و بلبل است. در حاشیه‌ها نقوش اسلیمی به کار رفته و بلبل‌ها بر گل‌ها به‌صورت جفت و در مقابل یکدیگر قرار گرفته‌اند. در گلفرنگ دسته‌گلی، گل‌ها ترنج فرش هستند و نقش دسته‌گل به‌شکل طبیعی و نه انتزاعی، ترسیم می‌شود.
نقش و طرح فرش گلفرنگ نشان‌دهنده ورود تصویر از فرهنگ اروپایی و تلفیقش با هنر ایرانی است. در حقیقت گلفرنگ نشان می‌دهد که چگونه می‌توان خلاقانه از عناصر هنر سرزمینی دیگر برای غنای هنر ایرانی استفاده کرد. امروز فرش گلفرنگ یکی از زیباترین نقوش فرش ایرانی و بسیار مورداستقبال است.
نویسنده: سارا عاشوری