نقوش اسطوره‌ای قالی قلتوق – نقوش اسطوره‌ای فرش به چه معناست؟ بررسی معنای نقوش اسطوره‌ای قالی قلتوق
باورهای اسطوره‌ای هر ملتی در نگرش‌های فرهنگی مردمش اثرگذار است و نمودهای آن را می‌توان در آثار هنری و سنتی که طی سالیان دور و دراز برای اعصار بعد باقی مانده مشاهده کرد. در ایران هنر و اسطوره رابطۀ تنگاتنگی با هم دارند. هنر در متن زندگی مردم بوده و محلی برای بروز اسطوره‌های ذهنی آنان نیز به حساب می‌آمده است. در اثری مانند فرش که بخشی از هویت ایرانیان را شکل داده، ریشه‌های محکم اساطیری فرهنگ ایران زنده است و جریان دارد. نقش و طرح فرش ایرانی زبان گذشتگان این سرزمین است که با شکل و رنگ با ما سخن می‌گوید.
بررسی معنای نقوش اسطوره‌ای قالی قلتوق
طرح‌های فرش ایرانی انواع زیادی دارد که بیشترین معناهای اسطوره‌ای را می‌توان در نقوش جانوری و گیاهی یافت. دربارۀ معنای این اشکال نمی‌توان به‌طور قطع نظرات اسطوره‌شناسان و زبان‌شناسان را منطبق با آنچه در ذهن پیشینیان بوده است، دانست.
با این حال، این زبان و اندیشۀ آنان است که با نقش و رنگ و گره با ما صحبت می‌کند. نقوش فرش کنایه‌ای انتزاعی از محیط اطراف هنرمند و بافندۀ فرش بوده که اشاره‌هایی به جنبه‌های عاطفی و ضمنی آن نشانه‌ها هم داشته است.
در مواجهه با این نقوش باید معنای اسطوره‌ای آن‌ها را که ریشه در دین، مذهب و افکار و اندیشه‌های جمعی مردمان آن دوره دارد موردکنکاش قرار داد و تنها به تنها به ویژگی‌های زیبایی‌شناسانۀ آن‌ها بسنده نکرد.
یکی از مناطقی که در بافت فرش در آن ریشه‌های قدیمی و اسطوره‌ای گذشته حفظ شده، فرش «قُلتوق» است. قلتوق روستایی در اطراف زنجان، با جمعیت هزار خانوار است که هنرصنعت فرش‌بافی در آن از سال‌ها پیش رواج داشته. دست‌بافته‌های قلتوق در خود روستا و آبادی‌های اطرافش بافته می‌شود.
طرح‌ها و نقوشی که در این قالی به کار می‌رود برآمده از اشکال این فرش از ادوار گذشتۀ آن است. این نقش‌مایه‌ها و رنگ‌ها در حقیقت نمادهایی برآمده از طبیعت‌اند که فرهنگ‌ها به‌واسطۀ تکرار و قرارداد معنای ویژه‌ای به آن‌ها داده‌اند.
باارزش‌ترین و باکیفیت‌ترین بافته‌های این منطقه، آثار به‌جامانده از ایل افشار است که شهرتی جهانی به فرش قلتوق داده. رنگ قالیچه‌های قدیمی قلتوق بسیار خوش‌منظر و چشم‌نواز است؛ در میان آن‌ها رنگ‌هایی مانند آبی روشن، نارنجی کم‌رنگ، بژ، قهوه‌ای، سیاه و… که بروز کمتری در فرش شناخته‌شدۀ ایرانی دارند هم دیده می‌شود.
نقوش اسطوره‌ای فرش به چه معناست؟
به‌زعم برخی کارشناسان هنر ایرانی در طول تاریخ به‌عنون هنری نمادگرا شناخته شده است. این نمادها در دسته‌های مختلف هنری کارکردهای متفاوتی پیدا کرده‌اند. ازاین‌رو اساطیر هم در هنر ایرانی جلوه‌گری می‌کنند و به‌سبب ماهیت نمادین اسطوره از طریق بسیاری از گونه‌های هنری پا به زندگی روزمرۀ آدم‌ها می‌گذارند.
گاه در نقوشی که در فرش به کار می‌رود، معانی و مفهوم اسطوره در یک طرح بیان می‌شود. در نقش‌مایه‌های قالی قلتوق هم می‌توان اثری از اساطیر ایران باستان را جست‌وجو کرد که در ادامه شماری از آن‌ها را با هم مرور می‌کنیم.
طرح اصیل مرکزی قالی قلتوق، لچک ترنج با متن ماهی درهم است که ترنج آن فرم زیبایی دارد. در طرح ترنج، نقش آبگیر یا حوض مرکزی نمادی از فضای فردوس در باور ایرانی است. در داستان‌های اسطوره‌ای ایرانی تصویری باغ‌مانند و سرسبز از بهشت ارائه شده که در آن حوض پرآبی که مجسم‌‌کنندۀ نعمات الهی است هم قرار داشته.
ماهی هم در فرهنگ اسطوره‌ای ایران نماد باروری، تجدید حیات و تکوین است که به‌عنوان نشانۀ آزادی و امید به رستاخیز هم شناخته می‌شود. ماهی درهم در فرش به‌شکل برگ‌های تودرتو و گل‌های درهم نمایش داده می‌شود.
در حاشیۀ قالی قلتوق از طرح‌های متعددی استفاده می‌شود؛ حاشیۀ بزرگ با نقش گل شاه‌عباسی یکی از این اشکال است. نقش پرتکرار گل هشت‌پر که با اسم گل شاه‌عباسی شناخته می‌شود، تصویری از نیلوفر آبی در فرش است. در ایران باستان افسانه‌ای به مهر یا میترا، نسبت داده می‌شود که تولد او درون آب اتفاق می‌افتد و مانند مرواریدی، از میان گل نیلوفر آبی رشد می‌کند. نیلوفر آبی نماد ایزدبانوی ایران باستان، آناهیتا، که به‌عنوان الهۀ آب نیز از آن یاد می‌شود هم است.
تصویری از گل شاه‌عباسی در فرش ایرانی
یکی دیگر از طرح‌های حاشیهای قالی قلتوق حاشیۀ گل سیب و حالت هندسی و شکستۀ ختایی است که در گویش محلی به آن «آلما» هم گفته می‌شود. سیب نماد معرفت و شناخت نیک و بد از یکدیگر است و استفاده از این طرح اشاراتی به داستان آدم و حوا دارد. گل سیب همچنین نشانۀ تازگی و سرزندگی دائمی است.
از حاشیه‌های پرکاربرد و قدیمی قالی قلتوق طرح «آلما گول و توسباغا» یا گل سیب و لاک‌پشت است. نماد لاک‌پشت معانی مختلفی مانند باروری، گذر عمر و زمان دارد که برای تزئین در حاشیۀ فرش به کار می‌رود. نقوش اسطوره‌ای قالی قلتوق
تحولات و ویژگی‌های فرش عصر قاجاریه را در بخوانید.
منبع: قربانی، حسین؛ ساعی‌زاده، خدیجه؛ دریایی، نازیلا؛ تسلیمی، نصرالله: «معرفی نقوش اسطوره‌ای قالی قلتوق». دوفصلنامۀ گلجام، بهار و تابستان 1392.
به‌قلم مریم شیخ‌زاده