صفویان؛ طلایه‌داران شکوفایی فرش ایرانی. شرح مختصری از هنر فرش‌بافی در عصر صفویه
عصر حکومت صفویان در ایران نقطة عطف و کانون رخدادهای بسیار مهم و تعیین‌کننده‌ای برای هنر ایرانی بوده است. در این زمان اندیشه‌های متفاوت با یکدیگر برخورد کردند و این برخورد سبب شد تا ارزش‌های هنر اصیل ایرانی احیا شود و رشد پیدا کند. در میان معماری، نگارگری و پارچه‌بافی، فرش نیز در این دوره جایگاه والاتری پیدا کرد و به شکوفایی رسید. پیش از این، در عصر تیموریان زمینة تحول اساسی در فرش فراهم شده بود. اما در عصر صفوی، تحول در طرح و نقش فرش به اوج خود رسید و به‌شکل رسمی و گسترده مورداستفاده قرار گرفت.
هنر فرش‌بافی در عصر صفویه
در زمان صفویان به‌علت تشکیل دولتی واحد و ملی، ثبات سیاسی و اقتصادی و حمایت از هنرمندان، آرامشی نسبی بر فضای هنری ایران حاکم شد. به‌دنبال آن استفاده از الگوهای اصیل همراه با ترکیبات نو و خلاقانه در قالی ایرانی پدید آمد. هنرمندان این عرصه توانستند طرح و نقشه‌هایی بدیع و شایسته پدید آورند. در میان شاهان صفویه، شاه‌تهماسب و شاه‌عباس بیش از دیگران شرایط را برای هنرمندان مهیا و آن‌ها را حمایت کردند.
در این هنگام بود که فرش‌بافی از روستاها و عشایر به فضای شهری وارد شد و جنبه‌ای رسمی پیدا کرد. نیاز و موقعیت طبقات بالای اجتماعی به‌ویژه دربار به فرش سلطنتی و هماهنگ‌نبودن نوع نخ و پشم و نقوش فرش‌های روستایی و عشایری با فضای شهری سبب شد تا سبک شهری فرش شکل بگیرد. فرش هنگام ورود به شهر، به‌سرعت دگرگون شد و بنا بر نیاز جامعة آن روز سبک‌های گوناگونی در فرش‌بافی پدید آمد.
با تغییر مراکز حکومتی، هنرمندان نیز همراه پادشاهان نقل‌مکان می‌کردند و این جابه‌جایی سبب می‌شد تا هنرمندان سبک‌های متفاوت مناطق مختلف را مشاهده کنند و با استفاده از خلاقیت خود ترکیبات جدیدی به وجود آورند.
هنرمندان نقشه‌پرداز صفوی با نظر به گنجینه‌های الگوهای ساسانی و تیموری توانستند طرح‌های اصیلی که امروزه به‌عنوان فرش ایرانی شناخته می‌شوند را خلق کرده و عصر طلایی فرش را رقم بزنند. این هنرمندان که جزو نقاشان عصر صفوی بودند با تأثیرپذیری از نگارگری، از طرح‌های لچک ترنج، باغی، شکارگاه، محرابی و هراتی استفاده کردند.
فرش در این زمان برای مفروش‌کردن دربار، مساجد و اهدا به پادشاهان و سفیران به کار می‌رفت و زمینه‌ای برای ترکیب طرح و نقش‌های تاریخی با جریان فکری مذهبی غالب عصر صفوی بود. در حقیقت فرش شهری برای نشان‌دادن عظمت و شکوه شاهانه در کنار مظاهر مذهبی بافته می‌شد. کارگاه‌های اصلی درباری و بزرگ فرش‌بافی صفوی در شهرهای تبریز، کاشان، اصفهان، جوشقان و کرمان قرار داشت که در آن‌ها علاوه بر استفاده از بهترین مواد اولیه و حضور ماهرترین بافندگان، استادکاران شایسته و زبردست نیز نقش‌پردازی فرش‌ها را به عهده داشتند.
هنر فرش‌بافی در عصر صفویه
قالی صفوی از دو بخش متن و حاشیه تشکیل می‌شود. دورتادور حاشیه نیز قاب باریک‌تر قرار می‌گیرد و از پشم مرغوب بافته می‌شود. این فرش‌ها با هدف پوشاندن کف اتاق و تالار بافته می‌شدند. به همین دلیل قرینه‌بودن نقوش در آن‌ها اهمیت داشته تا تماشاگر از هر سمت قالی بتواند نقش آن را به‌درستی مشاهده کند.
نقوش اسلیمی و ختایی از نقش‌مایه‌های اصلی قالی ایرانی هستند. در نقش اسلیمی ساقه‌های پیچان گل‌دار به‌همراه شاخه‌های خمیده قرار گرفته‌اند و نقش ختایی نیز شامل پیچک‌های برگ نخلی و شکوفه‌دار است. در فرش صفوی با تلفیق استادانة نقش‌مایه‌ها و نقوش تزیینی، زمینه‌ای برای نقش پرندگان، حیوانات و پیکرها فراهم می‌شد.
اغلب نقوش به‌کاررفته در این فرش‌ها شامل مضمون‌های بهشت، تقابل خیر و شر و مضمون‌های مرتبط با اعتقادات مذهبی شیعی بوده است. بهشت در قالی‌هایی با طرح‌های باغ‌های گوناگون، خیر و شر در نقوش شکارگاه و اعتقادات مذهبی نیز در جلوه‌هایی از محراب پدید آمده است.
مهم‌ترین ویژگی فرش صفوی، شیوة طراحی سه‌بعدی است که در آن زمان برای اولین بار مورداستفاده قرار گرفت. در این شیوه با به‌کارگیری عمق و ارتفاع، نقوش در دو لایة متفاوت که یکی رو و دیگری زیر قرار دارد بافته شده‌اند. پیش از این نقش‌ها تنها در یک لایة هم‌عرض و هم‌سطح بافته می‌شدند.
همچنین در مکتب سایه‌روشن کرمان، رنگ‌آمیزی قالی‌ها به‌گونه‌ای بود که از طیف‌های مختلف یک رنگ برای نقاشی استفاده می‌شد. توجه به این ظرافت‌ها و به‌کاربردنشان در بافت فرش موجب شد تا فرش ایرانی در عصر صفوی جلوه‌ای دیگر به خود بگیرد و اوج هنر فرش‌بافی اصیل ایرانی را در این زمان مشاهده کنیم.
هنر فرش‌بافی در عصر صفویه
هم چنین بخوانید: ویژگی ها و تاریخچه گلیم دستباف قشقایی
منبع: اسپنانی، محمدعلی: «فرش صفوی از منظر نوآوری در طرح و نقش». فصلنامۀ علمی‌پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شمارۀ 9، بهار 1387.
به‌قلم: سارا عاشوری