ویژگی‌ها و تاریخچه فرش ابریشمی نفیس تبریز؛ هم‌نشینی تارهای ابریشم تبریز
از گذشته‌های دور، شهر تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز سیاسی‌اجتماعی ایران محسوب می‌شده و با توجه به قدمت تاریخی این شهر، صنعت فرش‌بافی تبریز به پیش از دوران صفویه می‌رسد. با این حال اغلب فرش‌های ترنج‌دار صفوی در تبریز و آذربایجان بافته می‌شده است و همین امر سبب پیشرفت فرش‌بافی در این شهر و شهرت فرش تبریز شد.
تاریخچه فرش ابریشمی نفیس تبریز
در دوران صفوی همراه با حمایت‌های شاه اسماعیل و شاه تهماسب، عده‌ای از هنرمندان صاحب‌سبک از هرات و دیگر مراکز فرهنگی به تبریز منتقل شدند و در پی چابه‌جایی آن‌ها، در سبک نقوش فرش تبریز تغییراتی به وجود آمد. فرش‌هایی که در این زمان بافته می‌شدند بیشتر با طرح‌مایه‌های اسلیمی و نقوش حیوانی و انسانی بودند؛ اما این هنرمندان وظیفه داشتند تا با ابتکار و خلاقیت خود نقوش تازه‌ای برای فرش‌های دربار صفوی خلق کنند.
ویژگی منحصربه‌فرد فرش‌های این منطقه، حضور ستاره‌ای بزرگ و چندگوشه در مرکز است که با الهام از ستارة هشت‌پر دورة تیموری و سلجوقی طراحی شده است و نمونه‌های مشابه آن‌ها را می‌توان در کاشی‌کاری مسجد کبود شهر تبریز مشاهده کرد. زمینة این فرش‌ها با چرخش‌های اسلیمی و گل‌های ختایی به یک حاشیۀ باریک می‌رسد که این فرم ستاره در فرش‌های جدید تبریز نیز موجود است.
نقش ترنج در حقیقت حدفاصل طرح ایلاتی و قالی جدید دربار یا قالی سالتینگ است. قالی سالتینگ قالی زربافت است که در تبریز بافته می‌شده، شالود‌ه‌اش از ابریشم است و در بافت آن ریسمان‌هایی از طلا و نقره به کار می‌رفته. علاوه بر این قالی، ابداعات چند دهة اخیر در زمینة نقوش، رنگ و بافت فرش در تبریز صورت گرفته که سبب تولید فرش‌های نفیس و بدیعی در این منطقه شده است.
ویژگی‌ها و تاریخچه فرش ابریشمی نفیس تبریز
خلاقیت‌هایی که موجب رونق‌گرفتن فرش نفیس تبریز شده، نوآوری در رنگ‌آمیزی، تحول در طرح و نقش و استفاده از مواد اولیة مرغوب است. در رنگ‌آمیزی این نوع فرش عمق یا پرسپکتیو در طرح‌های دوبعدی به کار رفته که باعث برجسته به نظر آمدن نقوش تزیینی شده است. علاوه بر آن از رنگ‌ها به‌جای نقوش برای پرکردن فضای خالی استفاده شده که هارمونی و هماهنگی مناسبی با طرح‌های فرش دارند. این تکنیک اغلب در طرح‌های زیرخاکی جدید به کار می‌رود. همچنین استفاده از سایه‌روشن و قراردادن رنگ‌های هم‌خانواده در کنار یکدیگر موجب ایجاد تعادل میان رنگ‌های سرد و گرم می شود و گل‌ها شکلی طبیعی‌تر پیدا می‌کنند. دورگیری هم نوآوری دیگری در فرش تبریز است که در آن با نخ ابریشم سفید، اطراف گل و برگ‌ها دورگیری می‌شود و نقوش ظاهری بهتر پیدا می‌کنند.
در طرح و نقش نیز با شناخت بازارهای خارجی، نقوش متفاوت و جذابی خلق شده‌اند که نقشة زیرخاکی یکی از آن‌هاست. در این نقشه تصویر آثار و بناهای باستانی ایران، نقش شاهان یا شخصیت‌های ادبی و شعرای گذشتة ایرانی در فرش بافته می‌شود. بژ، زیتونی و سدری رنگ‌های ویژة این نقشه‌اند. استفاده از عناصر جدید در الگوهای سنتی از دیگر خلاقیت‌ها در فرش‌بافی تبریز است. به‌کارگیری طرح لچک ترنج در فرش همراه با نقوش اسلیمی جدید و مبتکرانه و تعادل رنگ، نشان‌دهندة الگویی قدیمی در فرش همراه با نقش‌مایة‌های جدید است که فرشی بدیع را شکل می‌دهد. استفاده از فرم‌های جانوری در طرح فرش‌ها نیز از جمله ابداعات طراحان تبریزی برای فرش‌های نفیس این منطقه است.
مواد اولیة به‌کاررفته در این فرش‌های نفیس، پشم مرغوب و ظریف مرینوس استرالیایی و نیوزلندی است. از پشم‌های دست‌ریس محلی به‌دلیل یکسان‌نبودن ضخامت تارها استفاده نمی‌شود و ظرافت آن‌ها در گره‌هایی با رج‌شمار بالا چندان قابل‌توجه نیست. البته در کنار پشم‌های خارجی ابریشم باکیفیت تولید داخل نیز استفاده می‌شود. در رنگرزی این فرش‌ها، رنگ‌های شیمیایی متنوع و درجه‌اول به کار می‌رود. در رنگرزی گیاهی، پشم رگه‌دار می‌شود و در بافت فرش ناهمگون به نظر می‌رسد. طراحان و بافندگان در انتخاب رنگ‌ها محدودیتی ندارند و همۀ طیف رنگی در این فرش‌های نفیس استفاده می‌شود.
پس از عصر صفوی، به‌دنبال تغییراتی که در سبک فرش‌بافی و شرایط جهانی به وجود آمد. صنعت فرش‌بافی افول پیدا کرد؛ اما در صد سال اخیر طراحان ایرانی همراه با حفظ اصالت، نوآوری‌هایی داشتند که موجب شد تا امروز فرش دومین کالای صادراتی ایران باشد. فرش‌های نفیسی که در این مقاله به آن‌ها پرداخته شد، اغلب با ویژگی‌های منحصربه‌فرد و طرح‌های استثنایی‌شان از کشور خارج شده و کمتر در مراکز هنری ایران می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. ویژگی‌ها و تاریخچه فرش ابریشمی نفیس تبریز
از قالی سیستان چه می دانید؟
نقوش اسطوره‌ای قالی قلتوق را هم ببینید.
منبع: طاهرباز، افسانه؛ مظاهری تهرانی، مهرانگیز: «معرفی ویژگی‌های فرش‌های نفیس تبریز در دو دهۀ گذشته». فصلنامۀ علمی‌پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شمارۀ دهم، تابستان 1387.
به‌قلم: سارا عاشوری