دست طبیعت بر گلیم قشقایی؛ ویژگی‌ها و تاریخچه گلیم دستباف ایل قشقایی
ایرانیان از روزگاران دیرین، شاید از زمان هخامنشیان یا پیش‌تر از آن، به آنچه که برای نشستن بر زمین می‌انداختند، توجه ویژه‌ای داشتند. در ابتدا از پوست حیوانات به‌عنوان زیرانداز استفاده می‌شد. اما با رواج دامپروری و ریسیدن پشم گوسفندان و به‌دست‌آمدن نخ، آنچه که تا به آن زمان تنها به‌عنوان محافظی از سرما یا سختی زمین مورداستفاده قرار می‌گرفت، به زمینه‌ای برای بروز تخیل و خلاقیت‌های هنرمندانه تبدیل شد. شاید یک روز تابستان بود که زنی عشایری در ارتفاعات خنک زاگرس پس از کار روزانه‌اش، گوشه‌ای نشست و نخ‌ها را به یکدیگر گره زد و گلیم متولد شد.
ویژگی‌ها و تاریخچه گلیم دستباف ایل قشقایی
گلیم، آینة باورهای دیرین انسان‌ها از گذشته‌های دور تا به امروز است. اعتقادات و آداب‌ورسوم کهنی که زمانی سبک‌زندگی انسان‌ها را شکل داده بود، قصه‌ها و اسطوره‌ها و حتی طبیعتی که روزی پیش چشم نیاکانمان قرار داشته، با گذر زمان به رازهای موتیف‌های گلیم بدل شده است.
بافتن گلیم به‌نسبت بافتن فرش، به مهارت کمتری نیاز دارد. به همین دلیل است که انسان پیش از دیگر قالی‌ها، گلیم‌بافی را به تجربه و آزمون‌وخطا فراگرفت. وجود نقوش اصیل‌تر و قدیمی‌تر در گلیم نیز به‌سبب سابقة حضور دیرینه‌اش در زندگی انسان است.
ایلات و عشایر ایران بنا بر سبک‌زندگی‌شان، سهم بسزایی در بافت گلیم‌ها داشته و دارند. در این میان، گلیم قشقایی در طرح و نقش زبانزد است. یکی از بزرگ‌ترین ایلات ایران، ایل قشقایی است که محدودة کوچ سالانه‌شان در استان‌های فارس، کهکیلویه و بویراحمد و خوزستان است.
ذهنیت‌پردازی در نقوش، رنگ و نشانه‌های به‌کاررفته در گلیم قشقایی ریشه در ویژگی‌های رفتاری و زندگی چوپانی آن‌ها دارد. همچنین توانایی آن‌ها در رنگرزی، کیفیت بالای رنگ‌آمیزی و تکنیک‌های بافت، گلیم قشقایی را منحصربه‌فرد کرده است.
نقوش این گلیم‌ها سرشار از خلاقیت و تخیلات زنان قشقایی است. زنانی که اردیبهشت و خرداد هر سال در چراگاه‌های تابستانی ارتفاعات خنک زاگرس جنوبی، پشم بلند و محکم گوسفندان پرواری که در کوچ سالانه مقاومت بیشتری داشته‌اند را می‌چینند و می‌ریسند تا گلیم ببافند.
اغلب طرح‌های گلیم‌ها ساده است؛ اما طرح ساده نشان‌دهندة فکر ساده‌ای پشت آن نیست. نحوة قرارگیری نقوش در کنار یکدیگر و رعایت ظرافت در جزئیات گلیم، کار دشواری است که زنان قشقایی هنرمندانه و با چیره‌دستی از پس آن برآمده‌اند. منشأ نقوش گلیم اصیل قشقایی، ذوق درونی و آرزوهای شخصی بافنده است.
گلیم قشقایی
گلیم قشقایی در بافت و طرح انواع مختلفی دارد. برخی گلیم‌ها ساده بافته می‌شوند و در برخی دیگر تکنیک‌های خاص بافندگی به کار می‌رود. ممکن است برخی گلیم‌ها تنها در حاشیه نقش داشته باشند. گروهی از گلیم‌ها از تکرار نقش‌های متقارن بافته شده‌اند و در گروهی دیگر اشکال هندسی به کار رفته است. تنوع در نقوش گلیم به تعداد زنانی است که از ابتدا تا به حال، در سیاه‌چادرها بر سر دار، نخ را به نخ گره زده‌اند.
نگارهایی که در این نوع قالی وجود دارد بازتابی از طبیعت و زندگی روزمرة انسان‌هاست. هر چیزی که در معرض دید انسان بوده و زیبایی را در آن می‌دیده و احساس تعلقی به آن دارد، در گلیم‌ها به‌نحوی نقش شده است. برای نمونه، نقش‌مایة هشت‌گوشه‌ای که در بسیاری از گلیم‌ها وجود دارد، نقش ستاره‌های آسمان است که انسان شب‌ها پیش از خواب، ساعت‌ها به آن‌ها چشم می‌دوخته و در زیبایی‌شان غرق می‌شده. بافنده زیبایی شب را در دست‌بافتة خود می‌بافت تا محیط زندگی‌اش زیباتر شود و حتی در شب‌های ابری نیز ستاره‌ها را در چادر داشته باشد.
نقوش گلیم قشقایی
نقوش گلیم قشقایی علاوه بر طبیعت، ریشه در اعتقادات، باورها و تعلقات دینی مردم دارد. با پذیرفتن اسلام و مسلمان‌شدن ایلیاتی‌ها، تصویرگری نقوش حیوانات منع شد. اغلب نمادها و سمبل‌های ذهنی در گلیم‌بافی نسل به نسل انتقال پیدا کرد. اما هرچه این نمادها به نسل‌های بیشتری منتقل می‌شد، پیچیدگی بیشتری پیدا می‌کرد؛ زیرا بافندگان با الهام از محیط زندگی و تخیلشان نقش‌ونگارهای بدیعی خلق می‌کردند. البته خلاقیت بافنده در کاربرد و آرایش اشکال بوده و با ایجاد ترکیب‌بندی‌ها و نمادپردازی‌های تازه با رنگ‌آمیزی خلاقانه، در محدودة سنت فرهنگی ایل دست به آفرینش می‌زده است. همین امر سبب شده تا رشتة معنایی نمادهای هر نسل با نسل پیش از خود مستحکم بماند.
زمینة شکوفایی خلاقیت‌های هنری در ایل قشقایی به‌سبب کوچ مداوم و تغییر محل زندگی فراهم بوده و تأثیرپذیری آن‌ها از اقوام مختلف موجب شده است تا اندوخته‌ای تاریخی از نقش‌ونگارهای نواحی گوناگون داشته باشند و هر روز گلیمی چشم‌نوازتر از دیروز بیافرینند – ویژگی‌ها و تاریخچه گلیم دستباف ایل قشقایی
منبع: دادور، ابوالقاسم؛ مؤمنیان، حمیدرضا: «عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و پیدایش نقوش گلیم قشقایی». فصلنامۀ علمی‌پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شمارۀ دوم، بهار 1385.
به‌قلم: سارا عاشوری