پنجره‌های طرح و نقش فرش بختیاری، مروری مختصر بر قالی قابقابی چهارمحال و بختیاری
دنیای فرش و دست‌بافته‌های ایرانی، جهانی پرنقش‌ونگار و رنگارنگ است. هر منطقه‌ای از ایران سبک‌وسیاق بافندگی و طرح و نقش‌های مختص به خود را دارد. طرح خشتی یا قابقابی، که در زبان محلی به آن کیشتی هم می‌گویند، از جمله طرح‌های منحصربه‌فرد و متفاوتی است که اغلب توسط عشایر و روستانشینان چهارمحال و بختیاری بافته می‌شود.
پنجره‌های طرح و نقش فرش بختیاری
نقش خشتی از طرح‌های اصیل و مشهور فرش ایرانی است. قدیمی‌ترین قالی خشتی جهان فرش پازیریک است که متعلق به زمان هخامنشیان بوده است. اما رواج نقشه‌های خشتی به اواخر عصر صفویه بازمی‌گردد و علاوه بر چهارمحال و بختیاری در فرش‌های تبریز، قم و بیرجند هم بافته می‌شود. نقوش درون قاب‌ها، نقش‌های هندسی، حیوانی و گیاهی هستند؛ اما اغلب نقش‌مایۀ خشت‌ها گیاهی و الهام‌گرفته از درخت است.
در این نوع از قالی‌ها، فضای کلی به قاب‌های مربعی‌شکل که به‌صورت مایل و منظم در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند تقسیم می‌شوند. دورتادور این مربع‌ها را حاشیه‌ای زیبا از نقوش متفاوت با رنگ‌های شاد و زنده در بر گرفته است. شاید این سؤال برایتان پیش بیاید که چرا قاب‌ها مربع هستند؟
در حقیقت استفاده از شکل مربع از زمان‌های دور در بسیاری از هنرهای قدیمی مانند معماری، کاشی‌کاری، حجاری و فرش‌بافی مرسوم بوده است. به این علت که شکل مربع به‌نوعی نماد جسم محسوب می‌شده و هر گوشه‌اش نشان‌دهندۀ چهار عنصر پدیدآورندۀ ماده یعنی آب، باد، خاک و آتش است.
تکرار نقش قاب در نقاط مختلف فرش، طرح قابقابی را ایجاد می‌کند؛ در قاب‌ها تصاویر متنوعی مانند مناظر، درختان، محراب‌ها و گل‌وگیاه نقش زده می‌شوند. تقسیم‌بندی فضا در قالی خشتی سبب می‌شود تا هر قاب موضوع ویژه‌ی خود را داشته باشد و بافنده بتواند خلاقیت بیشتری به خرج بدهد.
نقش‌ونگارهایی که در قاب‌ها بافته می‌شود برگرفته از آداب‌ورسوم و سنت‌های قومی و محلی بوده و معرف محل و شهر خاصی است. هر نقش آمیزه‌ای از شکل‌ها و رنگ‌هایی است که از طبیعت و باورهای بافنده تأثیر پذیرفته و به همین دلیل فرش خشتیِ هر منطقه، متفاوت از مناطق دیگر است.
قالی قابقابی در گذر زمان از شکل سادۀ اولیه به نقوش بسیار تزیینی جدید تغییر شکل داده‌اند. این تغییرات در ساختار و فرم کلی، موضوعات درون قاب‌ها و ترکیب‌بندی قاب‌ها در متن فرش به وجود آمده‌اند. فرش قابقابی ساده، حُقه‌ای، حسن‌خانی، پاپیونی، سماوری و گل فرنگ از جمله انواع مختلف این نوع قالی است که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند.
طرح و نقش فرش بختیاری
نقش سرو و درخت بید مجنون، پرکاربردترین نقوش به‌کاررفته در قالی قابقابی است. درخت سرو در فرهنگ ایرانی سنبل خرمی و سرسبزی جاودانی درخت زندگی است. سروهای فرش‌های بختیاری برگرفته از سروهای نگارهای تخت‌جمشید است که با ترکیب رنگ سبز تیره، سبز روشن و زرد بافته می‌شود که رنگ‌بندی ویژۀ منطقۀ بختیاری است. سرو درختی است که ریشه در زمین و سر بر آسمان دارد و در ایران باستان درختی مقدس بوده است.
استفاده از نقش سرو به تمدن ایلام، آشور و هخامنشی برمی‌گردد. در تزئین‌های حاشیۀ پلکان‌ها و حجاری صف‌های سربازان سنگ‌های باقی‌مانده از تخت‌جمشید نیز نقش سرو به چشم می‌خورد. علاوه بر این‌ها سرو نماد شادابی، سرزندگی، ایستادگی، زندگی پس از مرگ و سمبل وحدانیت خداوند است.
یکی از انواع متداول قالی‌های قابقابی، از تکرار نقش سرو در کنار قاب‌هایی با نقوش ساده‌تر است که به آن‌ها قاب آینه هم می‌گویند. نقش درخت بید مجنون هم که نماد سرسبزی و زندگی است، در این نوع از قالی به‌شکلی که دو سمت شاخه به‌صورت قرینه و انعکاسی باشند به کار می‌رود. اغلب در بالاترین نقطۀ درخت گلی هم طراحی می‌شود.
استفاده از طرح برگ تاک، پیچش ساقه‌ها و میوۀ درخت انگور نیز در فرش چهارمحال و بختیاری رایج است. درخت انگور از زمان ساسانیان موردتوجه هنرمندان قرار گرفته و بسیاری بر این عقیده‌اند که نقوش اسلیمی برگرفته از درخت زندگی ساسانیان است که ریشه در اعتقادات و هنر کهن ایرانی دارد.
گل رز یا گل فرنگ هم در قالی قابقابی چهارمحال و بختیاری نقش پررنگی دارد. این گل مظهر زیبایی و محبت است که افسانه‌ها و داستان‌های متعددی دربارۀ آن گفته می‌شود. گل فرنگ گاه در قاب‌ها نشانده می‌شود و گاه هم دسته‌ای از آن‌ها به‌جای ترنج میانی فرش به کار می‌روند که به این نقش ترنج گل فرنگ می‌گویند.
قالی خشتی یا قابقابی نقوش بسیاری دارد که در هر منطقه به سبکی خاص و با رنگ‌های متفاوتی بافته می‌شود. هر نقش از فرش ایرانی وارد هر منطقه‌ای شده، ویژگی‌های طبیعی و فرهنگی مردمان و طبیعت آن منطقه را با خود همراه کرده و وجودی منحصربه‌فرد را خلق نموده است که دربارۀ هرکدامشان می‌توان ساعت‌ها صحبت کرد؛ بس که در زیبایی و جزئیات بی‌همتا هستند.
هم چنین ببینیند: شیر، نقش مایه کهن ایرانی
منبع:
- آقاداود جلفایی، سمیرا؛ براری، میثم: «بررسی تطبیقی نقش قاب‌های خشتی فرش‌های مناطق استان چهارمحال و بختیاری». نشریه‌ی نگره، دوره‌ی هشتم، شماره‌ی 26، تابستان 1392.
- توفیقی، پیوند؛ اسپنانی، محمدعلی: «طبقه‌بندی و بررسی روند تغییرات طرح قابقابی در قالی‌های روستایی چهارمحال و بختیاری». فصلنامه‌ی علمی‌پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره‌ی 21، بهار 1391.
به‌قلم سارا عاشوری