انواع گره‌های قالی(2)؛ گره تقلبی و هنری – قالی ایرانی همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع‌دستی ایران به شمار می‌رود. اما قالی هر منطقه ویژگی‌های خاص خود را دارد. علاوه بر طرح و نقشه، قالی‌ها در گره‌زنی و نوع بافت نیز متفاوت از یکدیگرند. گره در قالی‌بافی اهمیت بسیار زیادی دارد. چراکه استحکام، خواب و ظرافت قالی را نوع گره مشخص می‌کند. پیش از این انواع گره‌های قالی و گره‌های ترکی و فارسی را در نوشتاری دیگر به‌طور کامل بررسی کرده‌ایم. در این نوشتار می‌خواهیم به انواع دیگر گره در قالی، از جمله گره تقلبی و گره هنری بپردازیم.
بیش از 90درصد قالی‌های دستبافت ایرانی، با استفاده از دو گره ترکی و گره فارسی بافته می‌شود. این دو گره را به‌ترتیب گره متقارن و گره نامتقارن هم می‌نامند. اما گره‌های دیگری وجود داشته که از آن‌ها به دلایل مختلف کمتر استفاده می‌شود. انواع «گره‌های تقلبی»، یکی از گره‌های کمتر مورداستفاده در قالی‌بافی است.
گره‌های تقلبی
گاهی برخی از قالی‌بافان از گره‌هایی استفاده می‌کنند که کیفیت و دوام قالی را به‌شدت کاهش می‌دهد. اما قالی به‌سرعت بافته می‌شود و قالی‌باف می‌تواند به‌سراغ قالی‌های دیگر برود. این گره‌ها، گره‌های تقلبی هستند. استفاده از آن‌ها می‌تواند به اعتبار فرش و بافندگان آسیب جدی وارد کند. گره‌های تقلبی به‌طور کلی به دو روش بافته می‌شوند:
- گره جفتی
- بی‌گره‌بافی
-
گره جفتی:
در هر نوع گره‌های دیگر، از یک تار زیر و یک رو برای گره‌زدن استفاده می‌شود. و خامة فرش به دور یک تار زیر و یک تار رو گره زده می‌شود. اما در گره جفتی، خامه به دور دو جفت تار چله یا چهار تار فرش، بافته می‌شود. پشم کمتری برای فرشی که با گره جفتی بافته شده، استفاده می‌گردد. به همین دلیل قالی پوک‌شده، استحکام کافی نداشته و عمر کمتری خواهد داشت. از گره جفتی تنها برای بافت قسمت‌هایی که فاقد طرح و نقش بوده، کاربرد دارد.
-
بی‌گره‌بافی:
بی‌گره‌بافی، گره U یا گره کمانشی، نوعی گره تقلبی است که به‌شدت در کیفیت فرش تأثیر منفی می‌گذارد. این نوع گره در عین سادگی، بسیار قدیمی بوده و به نظر می‌رسد که انسان در مراحل اولیة بافت قالی، از این نوع گره استفاده می‌کرده. در بی‌گره‌بافی، نخ دور چله قرار گرفته و بدون اینکه گره بخورد، روی رج محکم‌شده و رها می‌شود. در این مرحله قلاب از نخی که شبیه حرف U بوده عبور کرده و چیزی شبیه به گره ایجاد می‌شود. این نوع گره از پشت قالی مشخص نیست. اما به‌راحتی می‌توان آن را از پشت قالی بیرون کشید. قالی‌هایی که در آن‌ها از این نوع گره تقلبی استفاده شده، پیش از کهنه‌شدن، از بین می‌روند. بی‌گره‌بافی در قالی‌های پیش از اسلام و اوایل دورة اسلامی در آسیای مرکزی و مصر رواج داشته است.
گره‌های هنری
قالی و فرش‌های نفیس با روش‌های مختلف و خاصی بافته می‌شوند. برخی گره‌ها تنها برای بافت فرش یا تابلوفرش‌های نفیس به کار می‌روند. به‌طور کلی چهار نوع گره هنری توسط قالی‌بافان استفاده می‌شود:
- گره آویز
- گره دورنگ
- گره تک‌تار
- گره وام
-
گره آویز:
این گره از مجموع چهار گره تشکیل می‌شود. اما به‌جای یک گره به کار می‌رود. از گره آویز، در بافت تابلوهای تصویری به‌ویژه بافت تصویر صورت‌ها در قالی‌های درشت‌بافت کاربرد دارد.
-
گره دورنگ:
زمانی که یکی از خانه‌های نقشه در مرز دو نقش با دو رنگ متفاوت باشد، از گره دورنگ استفاده می‌شود. این گره با دو نوع نخ با رنگ‌های متفاوت زده می‌شود. گره دورنگ برای بافتن سایه‌روشن‌ها نیز به کار می‌رود.
-
گره تک‌تار:
به‌طور معمول گره‌ها بر روی دو تار بسته می‌شوند. اما در گره تک‌تار، تنها بر روی یک تار گره زده می‌شود. این گره برای بافت بخش‌های ظریف تصویر مانند چشم‌ها استفاده می‌شود. گره تک‌تار زمانی که یکی از رشته‌ها پاره شده باشد، تا بافته‌شدن قالی و رسیدن به همتای آن رشته نیز به کار می‌رود.
-
گره وام:
برای نشان‌دادن یک نقطه در نقشه که اندازه‌اش معادل یک گره نیست، از گره وام یا قرضی استفاده می‌شود. برای بافت گره وام، نخ از چند رشته رد شده و به نقطة موردنظر می‌رسد.
انواع گره در قالی و به‌کاربستن هر گونة آن، تأثیر بسزایی در کیفیت و دوام قالی ایرانی دارد. استفاده از گره‌هایی که موجب استحکام بیشتر و کیفیت بهتر قالی می‌شوند، می‌بایست برای هر بافنده‌ای به شکلی وظیفه و تکلیفی شخصی باشد. اغلب بافندگان قالی‌های ایرانی می‌دانند که سرعت بافت را نباید فدای کیفیت قالی کرد. آن‌ها همواره تلاش می‌کنند تا قالی‌هایی با بهترین کیفیت و زیباترین نقوش ببافند تا فرش ایرانی، بیش از پیش زبانزد جهانیان باشد.
در این مقاله به بررسی انواع گره‌های قالی از جمله گره تقلبی و هنری پرداختیم.
نویسنده: سارا عاشوری