آشنایی با مواد اولیۀ به‌کاررفته در فرش
از روزگاران قدیم تاکنون در بافت و تولید فرش دستباف، استفاده از الیاف باکیفیت اهمیت زیادی داشته است. الیاف طبیعی به‌کاررفته در فرش دستباف ایرانی از نقاط قوت و برتری این کالای نفیس نسبت به دیگر فرش‌های دستباف و فرش‌های ماشینی به حساب می‌آید. در این مقاله از وبلاگ فرش جواهریان به بررسی 3 الیاف پرکاربرد در فرش دستباف یعنی پشم، ابریشم، پنبه، کرک و… می پردازیم.
بافت فرش ایرانی تا قرن‌های اخیر با مواد اولیۀ محلی انجام می‌شد. از اساسی‌ترین مواد اولیه در تولید فرش الیاف طبیعی است. محیط و اقلیم جغرافیایی بر مواد اولیه و به‌تبع آن فرش بافته‌شده تأثیر بسیار زیادی دارد. حتی استفاده از یک ماده باعث شباهت بین فرش‌ها نمی‌شود. پشم گوسفند از اساسی‌ترین الیاف به‌کاررفته در فرش است. با توجه به آب‌وهوا و شرایط اقلیمی، مراتع و چراگاه‌های مختلف و شیوۀ پرورش گوسفندان کیفیت پشم در هر منطقه از ایران با یکدیگر متفاوت‌اند. ظریفی، بلندی، حالت‌های خاص محصول در هر ناحیه باعث متمایزبودن فرش مناطق از هم می‌شود. در این نوشته با 3 الیاف پرکاربرد در فرش دستباف آشنا خواهیم شد.
انواع الیاف پرکاربرد در فرش دستباف
- الیاف پشمی
- الیاف پنبه‌ای
- الیاف ابریشمی
-
الیاف پشمی در فرش دستباف
پشم در مناطق سردسیر ظریف و بلند است. پشم منطقۀ خراسان این خواص را دارد. در مناطق گرم‌تر، مانند کرمان و فارس، لیف پشم کوتاه‌تر، با خاصیت ارتجاعی، دوام و شفافیت بیشتر است. در ایران پشم گوسفندان نژادهای کرمانی، مغانی، بختیاری، بلوچ، کرد، خراسانی و کرمانشاهی از شهرت بالایی برخوردارند.
کرک از دیگر الیاف‌های به‌کاررفته در فرش دستباف است. این الیاف به پشم بی‌شباهت نیست. به تارهای ریز مو روی بدن برخی جانداران کرک می‌گویند. کرک کیفیت‌های بسیار مختلفی دارد. استفاده از این نوع الیاف به‌دلیل قیمت بالا، ظرافت و استحکام کم آن رواج زیادی ندارد.
-
الیاف پنبه‌ای در فرش
پنبه از دیگر انواع الیاف در فرش است. الیاف پنبه‌ای به‌دلیل استحکام بالایی که دارند، در تهیۀ تار و پود فرش هم به کار می‌روند. گل پنبه پس از حلاجی و بازشدن، در عملیات نخ‌ریسی به تارهای نازک و بلند تبدیل می‌شوند.
وش پنبه در بیشتر نواحی ایران به عمل می‌آید. اما مراکز مهم کشت و تولید این الیاف در کشور اصفهان، گلستان، قزوین، یزد، کرمان و مشهد هستند. نخ پنبه حالت ارتجاعی ندارد. به همین دلیل این الیاف در فرش شکل خود را بهتر حفظ می‌کند. این نخ تجاری در رنگ سفید خود کاربرد بیشتری دارد.
-
الیاف ابریشمی در فرش
از تابیدن الیاف ابریشم، نخ ابریشم به دست می‌آید. خاصیت الیاف ابریشم شفافیت، لطافت، استحکام و خاصیت رنگ‌پذیری بالای این نخ برای بافتن فرش است. مراکز عمدۀ الیاف ابریشم در ایران شهرهای شمالی، یعنی گیلان، گلستان، مازندران، آذربایجان شرقی و خراسان هستند.
در گذشته از ابریشم به‌دلیل استحکام بالا بیشتر در تار و پود فرش‌های ظریف استفاده می‌کردند. قالی‌بافی مناطق مختلف کشور استفاده از ابریشم کاربری مختلفی داشته است. در برخی مناطق از نخ ابریشم سفید در کنار پرزهای پشمی استفاده می‌شده است. بافت فرش‌های تمام‌ابریشم در کاشان، نائین و قم از گذشته شهرت زیادی به فرش این ناحیه داده است. در کارگاه‌های قالی‌بافی سلطنتی کاشان در دورۀ قاجار فرش‌های نفیس تمام‌ابریشم برجسته با طلاکاری بافته شد که در موزه‌های جهانی نگهداری می‌شوند.
ویژگی الیاف ابریشم
- تحمل حرارت تا 130 درجۀ سانتی‌گراد
- آسیب‌پذیری کمتر در برابر مواد قلیایی
- مقاومت بالا در برابر رطوبت
کاربرد متفاوت فرش دستباف با توجه به الیاف به‌کاررفته در آن
فرش دستباف بافته‌شده با هرکدام از این مواد اولیه و الیاف‌ها، خاصیت‌های خود را خواهد داشت. رایج‌ترین نوع فرش ترکیب کتان و پشم است. در بسیاری از فرش‌ها تار و پود از الیاف جنس پنبه و خامه یا پرز فرش از نخ پشمی تهیه می‌شود.
کاربرد فرش تمام‌پشم بیشتر سنتی و مختص مناطقی است که در آن به پنبه دسترسی ندارند. پشمی‌بودن تار و پود فرش علاوه بر نخی که فرش را با آن می‌بافند، باعث ضخامت و زبری بیشتر در فرش می‌شود. این نوع فرش‌ها برای پوشاندن سطح‌های سخت با پاخور بالا کاربرد مناسبی دارند.
فرش تمام‌ابریشم از ظرافت بسیار بالایی برخوردار است. این نوع فرش‌های نفیس از ارزش و قیمت بسیار بالایی هم برخوردارند. در گذشته فرشی که در تار، پود و خامه از جنس ابریشم بوده، عموماً سلطنتی و برای هدیه‌دادن استفاده می‌شده است. استفادۀ عادی و روزمره به‌دلیل ظرافت بالای الیاف این بافته رایج نیست.
فرش گل ابریشم حاصل ترکیب الیاف ابریشم و پنبه در بافت فرش است. اصولاً فرشی که تمام تار و پودش ابریشم و پرزهای آن پشم باشد، کاربرد زیادی ندارد. از همین رو وقتی که در تار و پود فرشی از چلۀ ابریشمی استفاده می‌شود، در بافت گل‌های قالی نیز از نخ ابریشمی استفاده می‌کنند.
تاریخچه و فرآیند رنگرزی سنتی فرش را ازدست ندهید!
نویسنده: مریم شیخ‌زاده